3-5 مردمی بودن:

امام 3-خمینی(رحمه‌الله‌علیه) راجع به حکومت جمهوری اسلامی فرمودند: «حکومت جمهوری اسلامی مورد نظر ما، از رویه پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و امام علی(علیه‌السّلام) الهام خواهد گرفت و متکی به آرای عمومی ملت است.»[1]

اگر پذیرش و خواست مردم در اطاعت از ولیّ و پذیرش کلام حق نباشد، هیچ‌گاه اوامر و نواهی به اجرا در نمی‌آید و حکومت اسلامی نیز برپا نخواهد شد؛ از این شرط به خوبی روشن می‌گردد کسانی که برای مردم در نظام اسلامی هیچ نقشی قائل نیستند، همان گونه در اشتباهند که کسانی قائل شوند همه‌ی مشروعیت نظام، به خواست مردم و رأی اکثریت است.[2] امام علی (علیه السلام) فرمودند : (والجهادُ منها علی أربع شُعبٍ:علی الأمربالمعروف ، والنهی عن المنکر: جهاد در راه خدا ،چهارقسم است که دو قسم آن برامربه معروف ونهی ازمنکر تکیه دارد .[3] 

در ارتباط با خدا، بایدها و نبایدها به حوزه دین مربوط می‌شوند و هرچه را دین می‌گوید که باید عمل کرد و ربطی به علم ندارد. اما بایدها و نبایدهای مربوط به زندگی اجتماعی به خود مردم مربوط می‌شوند، نه خداوند حق دخالت در آن عرصه را دارد و نه نمی‌تواند باید و نبایدی را تأمین کند... دین در حوزه مسائل اجتماعی رسالتی و وظیفه‌ای ندارد و در این عرصه، رأی و خواست مردم، تعیین کننده است.[4]

مسئله‌ی تعلیم و تربیت به عنوان هدف بعثت همه‌ی پیامبران و نبی مکرّم اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و حکومت اسلامی بیان شده است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلىَ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُواْ عَلَیهِْمْ ءَایَاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِن کاَنُواْ مِن قَبْلُ لَفِى ضَلَالٍ مُّبِین‏» «خداوند بر مؤمنان منّت نهاد (نعمت بزرگی بخشید) هنگامی که در میان آنها، پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آنها بخواند و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد، هرچند پیش از آن، در گمراهی آشکاری بودند».

شکّی هم نیست که تعلیم به جاهل، منّتی بر اوست و راهنمایی کردن گمراه هم نعمتی در حقّ اوست و خداوند هم با ارسال رسولان بر بندگانش، به آن‌ها منّت‌ها و نعمت‌ها و هدایایی داده است.[5]

در این آیه، مهم‌ترین قسمت برنامه‌های تربیتی انبیاء، تبلیغات عملی آنهاست به این معنی که اعمال آن‌ها، بهترین سرمشق و وسیله‌ی تربیت است، زیرا با (زبان عمل) بهتر از هر زبانی می‌توان تبلیغ کرد و از آنجا که هدف اصلی و نهایی، تربیت است، در آیه، قبل از تعلیم ذکر شده، در حالی‌که از نظر تربیت طبیعی، تعلیم بر تربیت مقدّم است.[6] اما مادامی که نهاد آدمی از این آلودگی‌ها پاک نشود، ممکن نیست که آماده‌ی تعلیم کتاب الهی و حکمت و دانش واقعی شود. به همین جهت تزکیه در آیه‌ی فوق بر تعلیم کتاب و حکمت، یعنی معارف بلند و عالی اسلامی، مقدّم شده است.[7]

منظور از «ضَلَالٍ مُّبِین‏» جهل و نادانی و آلودگی‌های گوناگون معنوی در زمان بعثت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) است.[8]

اصل برادری در جامعه‌ی اسلامی تنها شعار نیست بلکه رابطه‌ای است که به وسیله‌ی خدای متعال، میان مسلمانان ایجاد شده است.[9] یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌های اجتماعی مسلمانان در برابر یکدیگر و در اجرای عدالت اجتماعی طبق آیه‌ای از آیات قرآن کریم، با تمام ابعادش روشن شد.

3-3 موازنه‌ی میان مادیّات و معنویّات:

در نظام اسلامی، به خاطر سرشت اصلی انسان که ترکیبی از جسم و جان است، انسان کامل، کسی است که به جهات مادی و معنوی خود توجه کامل نموده است و از هر دو جنبه‌ی مادی و معنوی لذت می‌برد. دنیا در نظر اسلام، وقتی ارزش دارد که وسیله تحصیل آخرت و وسیله‌ی کارهای نیک باشد. وظیفه حکومت اسلامی، تنها اداره جامعه و کشور و نگاهداری جامعه و سالم داشتن آن و فراهم آوردن امکان زندگی افراد کشور نیست، بلکه باید به هر دو جنبه، مادی و معنوی توجه نماید.[10]

رعایت موازنه میان مادیّات و معنویّات و توجه به آن‌ها در قرآن نیز بیان شده است چنان‌که آمده است: «وَ ابْتَغِ فِیمَا ءَاتَکَ اللَّهُ الدَّارَ الاَْخِرَةَ وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا...»[11] «و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن...» بعد از نصیحت در آیات قبل، چهار اندرز سرنوشت‌ساز به قارون می‌دهند که مجموعاً یک حلقه پنج‌گانه کامل را تشکیل می‌دهد؛

نخست آنکه مال دنیا را در راه خدا انفاق نموده، و در راه رضای او صرف کنی. در نصیحت دوم هم افزودند: آن مقدار رزق را که خدا برایت مقدر کرده ترک مکن، (و آن را برای بعد از خودت به جای

مگذار) بلکه در آن، برای آخرت عمل کن؛ چون در حقیقت بهره و نصیب هرکس از دنیا همان چیزی است که برای آخرت انجام داده باشد، چون آن چیزی که برایش می‌ماند همان عمل است.[12]

در معانی‌الاخبار از حضرت علی(علیه‌السّلام) در تفسیر جمله «و لا تنس نصیبک من الدنیا» چنین آمده است: «لا تنس صحتک و قدرتک و فراغک و شبابک و نشاطک أن تطلب بها الآخره»، تندرستی و قوّت و فراغت و جوانی و نشاطت را فراموش مکن و به وسیله این (پنج نعمت بزرگ) آخرت را بطلب و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بطلب و بهره‌ات را از دنیا فراموش مکن.[13]

3-4 تعلیم و تربیت:

یکی از مهم‌ترین اهداف حکومت دینی، تعلیم و تربیت مردم است. مصداق روشن تعلیم و تعلّم، آموزش، تبیین و تبلیغ احکام الهی و معارف دینی، نشر و گسترش احکام دینی در جامعه و ارتقای فکری و فرهنگی و نیز تقویت بنیه‌ی معنوی و اخلاقی مردم است.

تربیت نیز به این معناست که افراد از جهت فکری و اخلاقی پرورش یافته، استعدادهای درونی آنان شکوفا گردد و در جهت رشد فضایل اخلاقی و کمالات انسانی و ارزش‌های معنوی در جامعه تلاش شود، تا آنجا که شهروندان به اخلاق نیکو خو گرفته و به آداب الهی آراسته گردند.[14]